Diyabet nedir?

Diyabet, pankreas adı verilen salgı bezinin yeterince insülin hormonu üretmediğinde veya ürettiği insülin hormonunun vücut tarafından etkili olarak kullanılamaması sonucu gelişen bir hastalıktır. Bu nedenle kişi yediği besinlerdeki şekeri kullanamaz ve kan şekeri yükselir.

Vücut, tüketilen gıdaların çoğunu, özellikle karbonhidrat içerenleri, daha sonra enerji için kullanılan glikoza dönüştürür. Midenin arkasında bulunan bir organ olan pankreas, kasların ve diğer dokuların kandan glikoz almasına ve enerji olarak kullanmasına yardımcı olan "insülin" adı verilen bir hormon salgılar. Glikoz, insülin hormonu aracılığıyla hücrelere girer. Yemek yerken glikoz kana karışır. Hücreler yakıt olarak glikoz kullanır. Vücutta yakıt olarak ihtiyaç duyulandan daha fazla glikoz varsa, karaciğerde  ve yağ dokusunda depolanır.

Diyabeti bulunmayan bir kişi kan şekeri seviyesi açken 120 mg/dl, tokken 140 mg/dl'nin üzerine çıkmamaktadır. Kişi aç veya tokken kan şekeri seviyesi bu değerlerin üzerinde ise bu durum diyabetin olduğunu göstermektedir.  

Açlık Kan Glikozu (FGL) veya Oral Glikoz Tolerans Testi (OGTT), bir kişinin diyabetolup olmadığını gösterir. 100 ila 125 mg/dl arasındaki bir FBC seviyesi, gizli şekerin (diyabet öncesi) bir işaretidir. FBC test sonucu 126 mg/dl ve üzerinde ise bu kişide diyabet olduğu anlamına gelir.

OGTT'de glikoz içeriği yüksek bir sıvıyı içtikten 2 saat sonra kan şekeri seviyesinin durumu önemlidir. İkinci saat kan şekeri değeri 140 ile 199 mg/dl arasında ise gizli şeker tanısı konulmaktadır. İkinci saat kan şekeri ölçümü 200 mg/dl ve üzerinde ise diyabet tanısı konulur.

Diyabetliler hiç şeker yiyemez mi?

Birçok gıdada bulunan karbonhidratlar kan şekerinin kaynağıdır. Şekerli besinler, un ve undan yapılan gıdalar, pirinç, bulgur, fasulye, patates, sebze, meyve, yoğurt ve süt, karbonhidrat açısından yüksek besinlerdir.  Ancak bu gıdalardaki karbonhidratların kan şekerini etkileme oranları aynı değildir. Bu nedenle gıdalar iki gruba ayrılmaktadır.  Bunlar, kan şekerini hızlı yükselten basit karbonhidratlar ve kan şekerini daha geç ve daha yavaş yükselten kompleks karbonhidratlardır. 

Şeker ve şekerli yiyecekler vücuda enerji verir, ancak bunları yemek kanda ne kadar şeker olduğunu kontrol etmeyi zorlaştırabilir. Sofra şekeri, reçel, bal, pekmez, hazır meyve suları, marmelat, kekler, şekerli bisküviler, çikolata ve helva gibi gıdalarda bulunan basit karbonhidratlar, kan şekerinin hızlı yükselmesine neden olur. Ayrıca diş çürüğü, obezite, kalp hastalığı ve bağırsak hastalıkları gibi birçok sağlık sorununa yol açarlar. 

Vücuda ihtiyaç duyduğu enerjiyi kompleks karbonhidratlardan almak, kan şekerini daha geç ve daha yavaş yükselmesini sağlar. Sebze, ekmek, çorba, pirinç, meyve, makarna, kuru fasulye ve bezelye gibi gıdalarda bulunan kompleks karbonhidratlar vücutta glikoza dönüştürülür. Ancak bu besinlerdeki karbonhidratların şekere dönüşmesi daha uzun sürdüğü için kan şekerini daha geç ve daha yavaş yükseltirler.

Bu nedenle de alışveriş sırasında alınan gıdaların içeriklerine dikkat edilmeli ve beslenme biçimine uygunluğunu öğrenmek için bir diyetisyene danışılmalıdır.  

Şeker hastalarına hangi yemekler yapılır?

Günümüzde şeker hastalığı olan ve olmayan kişilerin uyması gereken sağlıklı beslenmenin temel kuralları aynıdır. Diyabet, bir kişinin ihtiyaç duyduğu temel besin miktarını değiştirmez. Beslenme planı ile yeterli ve dengeli beslenmeyi sağlayacak şekilde çeşitli besinler tüketerek her insanın farklı enerji ve besin ihtiyaçları  karşılanır. 

Şeker hastalığı olmayan bir kişi de yedikleri rafine şeker miktarını sınırlamalı, az ve sık yemelidir. Ayrıca et, süt, yoğurt, peynir ve yumurta gibi doymuş yağ ve kolesterolü yüksek gıdaları da belirli miktarda tüketilmelidir. Sağlıklı bir diyet için her öğünde aşağıdaki besin öğelerine sahip besinler doğru miktarda ve dengeli bir şekilde alınmalıdır.

Karbonhidratlar: Genellikle şeker hastalarının karbonhidrat yememesi gerektiğini düşünülür. Bunun nedeni ise bu durumun şeker hastalığı olarak adlandırılmasıdır. Ancak diyabetli bireylerin doğru karbonhidratları tüketmesinde herhangi bir sakınca bulunmamaktadır. Diyabetli hastalar kepekli tahıllar, kahverengi pirinç, yulaf, kinoa ve tatlı patates gibi karbonhidrat kaynaklarını tüketebilirler. Şeker hastaları işlenmiş tahıllardan, beyaz un ve beyaz un kullanılarak yapılan yiyeceklerden, paketli gıdalardan ve kızaryılmış karbonhidratlardan uzak durmalıdır.

Sebzeler: Bol lifli tüm sebzeler diyabetli bireyler için yararlıdır. Ancak sebzeler kızartılarak tüketilmemelidir. Kızartma yerine buharda veya ızgarada pişirilerek yenmelidir. Beslenme düzeninde sodyum oranı düşük, tuzsuz veya az tuzla pişirilmiş sebzeler tüketilebilir. Bununla birlikte yeşil yapraklı sebze yenmelidir. Turşu, bazı peynirler, tereyağı ve margarin gibi doymuş yağlarla pişirilen sebzeler tuz bakımından yüksektir ve bunlardan kaçınılmalıdır.

Meyveler: Çoğu taze meyve, doğru miktarlarda yenildiği sürece diyabetli insanlar için faydalıdır.  Şekerle tatlandırılmış meyve reçelleri ve konserve meyveler şeker hastalarının beslenme planına uygun değildir. Bununla birlikte paketlim meyve suları yerine taze sıkılmış meyve suları tercih edilmelidir.  

Protein: Protein açısından zengin besinler sadece hayvansal gıdalar değildir. Şeker hastaları, bitkilerden elde edilen iyi protein kaynakları olan fasulye, mercimek, nohut, soya, tohum, fındık ve tofu tüketebilir. Balık, yumurta ve tavuk da şeker hastaları için faydalı besinlerdir. Burada dikkat edilmesi gereken nokta  hayvansal gıdaların işlenmiş ve kızartılmış olmamasıdır. İşlenmiş kırmızı et, tavuk ve balıklarda çok fazla sodyum ve yağ bulunabilir. Kızartılmış, tuzlanmış ve doymuş yağ oranı yüksek hayvansal ürünler şeker hastalarının beslenmesine uygun değildir. Az yağlı veya hiç yağ içermeyen süt ve süt ürünleri veya bitkilerden elde edilen sütler tercih edilmelidir.

Yağ: Trans yağlar ve hayvansal yağlar sadece şeker hastaları için değil herkesin sağlığı için zararlıdır. Bu nedenle de zeytinyağı, fındık yağı ve ayçiçek yağı gibi bitkisel yağlar tercih edilmelidir. Ancak bu yağlar kızartılarak tüketilmemelidir. Sağlıklı yağ kaynakları arasında yer alan avokado ve kuruyemişler de   sağlıklı ve diyet için uygundur. 

İçecekler: Şeker hastaları, şeker ve tatlandırıcı eklenmiş gazlı içecekler, kahve ve çay karışımları, enerji içecekleri ve alkol tüketirken dikkatli olmalıdır. Onların yerine su, soda, taze sıkılmış meyve suları, şekersiz çaylar ve kahve tüketilebilir. 

Şeker hastaları ara öğünde ne yiyebilir?

İnsülin veya oral diyabet ilaçları alan kişilerin ara öğün seçenekleri farklılık gösterir. Her iki tedavide de 10-15 gram karbonhidrat içeren bir beslenme planı uygulanması önerilir. Tüketilecek besinlerin seçiminde değişim listelerinden veya diyabet beslenme piramidinden yararlanılabilir. 

Ara öğün için en iyi alternatiflerden biri ekmek veya ekmek yerine geçebilecek gıdalardır. Örneğin, 2 adet galeta veya şeker içermeyen 4 ila 5 adet tam tahıllı bisküvi ve  bir dolu bardak yağsız patlamış mısır tercih edilebilir. Bu gıdalar, yağlı süt, yoğurt, ayran veya peynir gibi protein kaynakları ile birleştirilebilir. 

Bununla birlikte ara öğün için taze meyve ve sebzeler de iyi bir seçenek olabilir. Yine de insülin kullanan kişilerin meyve tüketmeleri iyi bir seçenek olmayabilir. Atıştırmalık olarak sadece meyve tüketmenin, kan şekerinin şu anda kan şekerinin ne kadar yüksek olduğuna bağlı olarak, öğle yemeği saatinde kişiyi hipoglisemi riskine sokabilir. 

Diyabetli kişiler genellikle evde olmadıklarında ara öğün tüketemediklerinden şikayet ederler. Bu nedenle de diyabetli bireyler ara öğünlerini önceden hazırlamaları ve yanlarında bulundurmalıdır. 

Şeker sınırında olanlar ne yememeli?

Şeker hastalarının tüketiminden kaçınması gereken besinler arasında doymuş yağlar, trans yağlar, kolesterol ve tuz oranı yüksek gıdalar bulunmaktadır.

Doymuş yağlar salam, biftek, sosis ve yüksek yağlı süt ürünleri gibi gıdalarda bulunur. Bu gıdaların tüketiminden kaçınılmalı veya az miktarda alınmalıdır. Trans yağlar vücudun ihtiyaç duymadığı yağlardan meydana gelir. İşlenmiş gıdaların ve margarinlerin çoğu bu yağları içermektedir. 

Kolesterol, yüksek yağlı süt ürünlerinde, hayvansal proteinlerde, sakatatlarda, yumurtalarda, kabuklu deniz ürünlerinde bulunur. Bu gıdaların tüketiminden mümkün olduğunca uzak durulmalıdır. Tuz böbreklerin şeker emiliminde de önemli bir role sahip olduğundan, doktorun önerisi doğrultusunda alınmalıdır. 

Bunların dışında kızarmış yiyecekler, patates cipsi, şeker ve şekerli yiyecekler, dondurma, enerji içecekleri, alkol ve şekerli içecekler şeker hastaları için zararlıdır. Bu gıdaların tümünden uzak durulmalıdır. 

Çay ve kahve tüketiminde ise doktor tarafından önerilen yapay tatlandırıcılar kullanılmaldır.  Doğal olsa da reçel, pekmez ve bal gibi tatlı yiyeceklerden de uzak durulmalıdır.  Diyabet hastaları margarin ve tereyağı tüketiminden de kaçınmalıdır. 

Şeker hastalarına neden sık sık ve az beslenmeleri önerilir?

Her gün kaç öğün yemek yemeniz gerektiği, diyabetin türüne, alınan ilaca, kişinin aktiflik düzeyine ve şu anda kan şekeri seviyesinin ne kadar yüksek olduğuna bağlıdır.

İnsülin kullanan tip 1 ve tip 2 diyabetli kişiler günde altı öğün yemek yemelidir. Buna kahvaltı, öğle yemeği ve akşam yemeğinin yanı sıra yatmadan önce üç ara öğün dahil olmaktadır. 

Çoğu zaman yapılan yanlışlardan biri insülin verdikten sonra hemen ya da 5 dakika bekledikten sonra yemek yenmesidir. Bu durum yemekten sonra kan şekerinin yükselmesine neden olur.  

Bununla birlikte bazı kişiler aç hissetmedikleri için ara öğün yemez veya öğün aralarında yedikleri yiyecek miktarını ve türünü azaltır.    İnsülin kullanan bir kişi ara öğün yemediğinde, öğün atladığında ya da yediği gıdanın miktarını ve türünü azalttığında kan şekerleri düşer. Hipoglisemi, kan şekerinin 50 mg/dl'nin altına düşmesi durumu olarak tanımlanabilir. 

Bir kişi tip 2 diyabetli olduğunda, her iki ila üç saatte bir yemek yemesi gerekmektedir. Yemeniz gereken besinleri gün içine yayarak yemekten sonra kan şekerinin çok fazla yükselmemesi sağlanabilir. Daha küçük öğünler tüketerek, her öğünde daha az yemek yiyerek, çok fazla kalori almayarak ve açlığı kontrol ederek kan şekeri kontrol altında tutulabilir. Bu durum da kilo alımını engellemeyi sağlar. Ayrıca kandaki kolesterolün yükselmesi yavaşlatılır. 

Şeker hastası yatmadan önce ne yemeli?

Gece boyunca herkesin kan şekeri seviyesi değişir. Bu değişiklikler şeker hastalarının sabahları yüksek kan şekerine sahip olmalarına neden olabilir. Gece yatmadan önce sağlıklı yiyecekler yemek, bu seviyeleri tekrar dengede tutmaya yardımcı olabilir.

Bireyler, beslenme şekillerine ve vücutlarının gece boyunca şekere nasıl tepki verdiğine göre atıştırmalıklarını planlayabilirler. Bunun için bir diyetisyene başvurulabilir.   

Her birey için yatmadan önce bir şeyler atıştırmak, Somogyi etkisinin yanı sıra kendi tercihlerine ve hedeflerine nasıl tepki verdiğine bağlıdır. Yatmadan önce insülin alındığında ve yüksek kan şekeri ile uyandığında somogyi etkisi ortaya çıkar. Bu durum, insülinin kan şekerini çok düşmesine neden olduğunda, kan şekerini hızla yükselmesine neden olan hormonların salınmasına yol açabilir. Tip 1 diyabetli kişilerin, tip 2 diyabetli kişilere göre bu etkiye sahip olma ihtimalinin daha yüksek olduğu belirtilmektedir. 

Yapılan bazı bilimsel araştırmalara göre, bazı gıdaların yatmadan önce tüketmek için faydalı olduğunu göstermektedir. Bu gıdalar sağlıklı yağlar, sınırlı karbonhidrat ve yüksek protein içermektedir.  

Bu kombinasyona sahip yiyecekler, kan şekerinin gece boyunca yükselmesini sınırlamaya ve sabahları ise çok yükselmesini önlemeye yardımcı olabilir. Kan şekerini kontrol altına almak ve gece açlığını gidermek için yatmadan önce aşağıdaki sağlıklı gıdalar tercih edilebilir.

• Haşlanmış Yumurta: Yumurta, ortalama 7 gram protein içeren iyi bir protein kaynağıdır. Aynı zamanda, düşük karbonhidrat oranına sahiptir. Yumurta ile birlikte lif tüketmek için tam tahıllı kraker tercih edilebilir. Lif, sindirim sürecini yavaşlamasını sağlar ve enerjiyi gıdalardan daha uzun süre serbest bırakır. Bu durum kan şekeri düzeylerini sabit tutmaya katkıda bulunur. 

• Ceviz, yer fıstığı ve badem: Ceviz, yer fıstığı ve badem gibi kuruyemişler, vitamin, mineral ve sağlıklı yağlar açısından zengindir. Bununla birlikte badem E vitamini içerir ve ceviz de ise yüksek miktarda omega-3 yağ bulunur.

• Az yağlı peynir ve tam tahıllı kraker: Peynir bol miktarda protein içerir. Tam tahıllı krakerler ise lif açısından yüksektir. Gece atıştırmalığı için sağlıklı bir işlenmemiş peynir çeşidi tercih edilebilir. Keçi peyniri, protein ve A vitamini açısından yüksek olduğu için iyi bir alternatiftir. 

• Fıstık ezmeli elma dilimleri: Fıstık ezmesi protein, lif ve sağlıklı yağlar içerir. Bu da onu kan şekerini kontrol altında tutmak isteyen kişiler için iyi bir alternatif haline getirir. Elmalar ayrıca birçok vitamin, mineral ve antioksidan içerir. Uzmanlar, elma tüketmenin diyabetli bireyler için diyetin sağlıklı bir parçası olabileceğini belirtmektedir. 

• Tam tahıllı krakerler beyaz krakerlere göre daha düşüktür. Bu sayede kandaki şeker miktarı üzerinde daha az etkiye sahip olurlar. 

• Kavrulmuş nohut: Nohut iyi bir protein ve lif kaynağıdır.  Bu atıştırmalık haşlanmış nohut kullanılarak kısa sürede hazırlanabilir. 

Şekeri düşürmek için nasıl beslenmeli?

Karbonhidratlar vücudun enerji almasının ana yoludur. Karbonhidratlar, enerji için kullanılan glikoza parçalanır. Diyabetli kişiler daha az insülin duyarlılığına sahiptir, bu nedenle glikoz hücrelere alınmak yerine kanda birikir. Bu nedenle şeker, nişasta, beyaz un, beyaz ekmek ve pirinç, makarna ve patates gibi basit karbonhidratlar kan şekerinin hızla yükselmesine neden olur.

Şeker hastalığı olan kişiler bu besinlerden uzak durmalı ve ihtiyaç duydukları tüm kompleks karbonhidratlardan almalıdır.  Bulgur, esmer un ve bu unlarla yapılan ekmekler, kompleks karbonhidrat sınıfına girer. Çok fazla lif içerdikleri için bu yiyeceklerin sindirimi daha uzun sürer ve kan şekerinin hızla yükselmesine neden olmaz. Bu nedenle, diyabetli kişiler ölçülü bir şekilde kompleks karbonhidratları tüketmelidir. 

Şeker hastaları bisküvi yiyebilir mi?

Şeker hastaları, sıvı ve katı yağlar, şeker ve şekerli içecekler, kurabiye, çikolata, bal, reçel ve pekmez gibi şeker içeren gıdalardan uzak durmalıdır. 

Bu gıdaların ölçülü olarak tüketilmemesi, kilo alımına ve dolayısıyla kullanılan insülinin etkisinin azalmasına yol açabilir. Bu nedenle de bu gruptaki besinlerin tüketim sıklığı ve miktarı azaltılmalıdır. 

Hem tip 1 hem de tip 2 diyabet, vücudun kan şekeri değerini kontrol etme yeteneğini zorlaştırır. Tip 1 diyabet ise kişinin bağışıklık sisteminin insülin üreten hücrelere saldırmasına neden olan otoimmün bir hastalıktır. Bu hücrelere verilen hasar, vücudun kan şekerini kontrol etmesini zorlaştırır.

Diyabetli bir kişinin, çok fazla şeker tüketmesi semptomlarını daha da kötüleştirebilir. Çünkü diyabet, vücudun kan şekeri seviyelerini kontrol etmesini zorlaştırır. Tip 1 diyabetli kişilerde şeker tüketimine dikkat etmelidir.